Regione Sardegna
Su essi acanta a su Monti Arci, arricu de pedra crobina, at fatu a manera in tempus neolìticu a su territòriu de si populai de ceddas de genti intregada a ndi bogai e a traballai custa arroca vulcanìca pretziosa meda, connota comenti a oru nieddu de su neolìticu.
Po impreai custa pedra de imbìdriu a colori iscuru e, calincuna borta de àterus tonus (arrùbiu o birdi), impreada po fai armas e ainas portadas a foras finas in àreas de su mediterràneu, at tocau a ndi pesai unus cantu centrus de arragorta e de traballu de su materiali chi si podint biiri immoi etotu in su territòriu. De su matessi tempus prenuràgicu (6000 a. C. – 1500 a. C.) est de marcai s’àrea sacra o de cultu de importu, a fùrriu de un’arroca chi ndi istupat de terra, chi depiat fai de menhir, a làcanas de is comunus de Sìmaba, Masuddas e Gonnacodina. A fùrriu de custu arrocu de pedra si fadiant incapas cerimònias propitziadoras de sa genti de su logu chi fiant acapiadas a sa civiltadi agru-pastorali.
Su cultu de is mortus dd’atestat sa chi est po medas una tumba de is gigantis in localidadi Piscina craba. Faint a testimòngiu de sa civiltadi nuràgica (1500 a. C. – 230 a. C.) is isciarrocus de nuraxis a una turri (Gemussi, Is canabis de Gemussi, Motroxiu e Nigoba, Su sensu, Serra s’ollastu, I gruxis) e cumplessus (Is putzus, Su lacu longu, Nuraci) chi si ndi biint unus cantu arrastus.
Funt de marcai is arrastus de unus cantu biddixeddas e de àteras firmadas de tempus romanu (230 a. C. – 476 d. C.), comenti a: Gemussi, Sant’Uanni, Pirrota, I Luas, Funtana cabori, Santu Sadurru, Su piscaba, Terra prumu, Is putzus, Is grumas e Bucàrgius. Custus ùrtimus cuatru topònimus inditant a craru ca ddui aiant fainas mineràrias prus cumplessas me in tempus romanu.
Is logus de Terra prumu, Is putzus, Bucàrgius e Is grumas testimòngiant ca ingunis, a s’unu e s’àteru fadiant meda po ndi bogai, assoddiri, traballai is metallus, casi ca ddui at arrastus de lacueddas po isciacuai, arremasulla de iscallatòriu, comenti a pedras de prummu e galena argentìfera.
Sa prova prus de importu de cussus tempus, ancora tudada, est sa domu rùstica romana de Gemussi, incapat cun impiantu termali, a mosàicus a disènnius geomètricus e àterus motivus decorativus, posta in su territòriu de sa bidda ispèrdia cun su matessi nòmini, a oru de sa bia chi auniat is citadis romanas de Neapolis e Uselis. Unu logu aici etotu de importu de su cambiamentu de sa civiltadi locali est su cimitòriu paleocristianu de Santu Sadurru innui ant agatau unus cantu repertus cun is sìmbulus de su cristianesimu chi fiat iscapendi. Parti manna de is logus non si podint bisitai.